سکته مغزی: علل، علائم

سکته مغزی چیست؟

سکته مغزی (Stroke) یک وضعیت اورژانسی پزشکی است که زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به مغز مختل شده یا به طور کامل متوقف می‌شود. این اختلال باعث می‌شود اکسیژن و مواد مغذی کافی به سلول‌های مغزی نرسد، که در نتیجه آن، سلول‌های مغزی ممکن است در مدت زمان کوتاهی آسیب ببینند یا از بین بروند.

این بیماری یکی از علل اصلی مرگ و ناتوانی در جهان است، اما با شناخت علائم و اقدامات به‌موقع، می‌توان از پیامدهای جدی آن جلوگیری کرد یا آنها را کاهش داد.

اهمیت آگاهی از سکته مغزی

آگاهی از سکته مغزی و علائم آن بسیار حیاتی است، زیرا:

1. زمان طلایی درمان: درمان سریع در چند ساعت اول پس از بروز سکته می‌تواند آسیب به مغز را کاهش دهد.
2. پیشگیری: با آگاهی از عوامل خطرساز مانند فشار خون بالا، دیابت و کلسترول، می‌توان از بروز آن پیشگیری کرد.
3. کاهش عوارض: اقدامات سریع و آگاهانه می‌تواند به کاهش عوارض بلندمدت مانند فلج، اختلالات گفتاری یا مشکلات شناختی کمک کند.

انواع سکته مغزی

سکته مغزی زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به بخشی از مغز قطع شده یا کاهش می‌یابد، که منجر به آسیب یا مرگ سلول‌های مغزی می‌شود. بسته به علت و مکانیسم اختلال در خون‌رسانی، سکته مغزی به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود:

1. سکته مغزی ایسکمیک (Ischemic Stroke)

این نوع شایع‌ترین نوع سکته مغزی است و حدود 87 درصد از موارد سکته را شامل می‌شود.

• تعریف: سکته ایسکمیک زمانی رخ می‌دهد که یک رگ خونی که وظیفه خون‌رسانی به بخشی از مغز را بر عهده دارد، توسط یک لخته خون یا پلاک چربی مسدود شود.
• علل:
  • آترواسکلروز: تشکیل پلاک چربی در دیواره عروق.
  • لخته خون (ترومبوز): انسداد در یک رگ خونی داخل مغز.
  • آمبولی: زمانی که لخته خون از بخش دیگری از بدن (معمولاً قلب) به مغز منتقل می‌شود.
  • فیبریلاسیون دهلیزی: یک اختلال در ریتم قلب که می‌تواند منجر به تشکیل لخته خون شود.
• انواع سکته ایسکمیک:
  • ترومبوتیک: انسداد ناشی از لخته‌ای که در یکی از شریان‌های مغزی تشکیل شده است.
  • آمبولیک: انسدادی که توسط لخته‌ای که از محل دیگری (مانند قلب) به مغز رسیده، ایجاد می‌شود.

2. سکته مغزی هموراژیک (Hemorrhagic Stroke)

این نوع سکته در اثر پاره شدن یک رگ خونی در مغز و نشت خون به بافت مغزی یا فضای اطراف آن رخ می‌دهد.

• تعریف: خونریزی در مغز باعث آسیب مستقیم به سلول‌های مغزی و افزایش فشار در داخل جمجمه می‌شود.
• علل:
  • فشار خون بالا: شایع‌ترین علت پارگی عروق مغزی.
  • آنوریسم مغزی: برآمدگی یا ضعف دیواره رگ که ممکن است پاره شود.
  • آسیب‌های مغزی: مانند ضربه به سر.
  • مصرف بیش از حد داروهای ضد انعقاد: مانند وارفارین یا داروهای رقیق‌کننده خون.
  • اختلالات خونی: مانند هموفیلی.
• انواع سکته هموراژیک:
  • خونریزی داخل مغزی (Intracerebral Hemorrhage): خونریزی مستقیم به داخل بافت مغز.
  • خونریزی زیر عنکبوتیه (Subarachnoid Hemorrhage): خونریزی در فضای بین مغز و غشای پوشاننده آن.

3. سکته مغزی گذرا (Transient Ischemic Attack – TIA)

به این نوع سکته، مینی‌سکته یا سکته مغزی کوچک نیز گفته می‌شود.

• تعریف: TIA زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به مغز برای مدت کوتاهی (معمولاً چند دقیقه تا حداکثر 24 ساعت) کاهش می‌یابد، اما هیچ آسیب دائمی به سلول‌های مغزی وارد نمی‌شود.
• علل: مشابه سکته ایسکمیک است، اما انسداد موقت بوده و به سرعت رفع می‌شود.
• اهمیت:
  • TIA می‌تواند هشدار اولیه برای سکته مغزی بزرگ‌تر باشد.
  • تا 40 درصد افرادی که TIA را تجربه می‌کنند، ممکن است دچار سکته مغزی واقعی شوند.
• علائم:
  • ضعف یا بی‌حسی موقت در یک طرف بدن.
  • اختلال موقتی در تکلم یا دید.

چگونه علائم سکته مغزی را تشخیص دهیم؟

تشخیص به‌موقع علائم سکته مغزی بسیار حیاتی است، زیرا درمان سریع می‌تواند از آسیب‌های جدی به مغز و عوارض دائمی جلوگیری کند. علائم سکته مغزی معمولاً به صورت ناگهانی بروز می‌کنند، و روش‌هایی وجود دارد که می‌توان با آن‌ها این علائم را شناسایی کرد. یکی از بهترین روش‌ها برای شناسایی علائم سکته مغزی استفاده از روش FAST است.

روش FAST برای تشخیص سکته مغزی

روش FAST یکی از ساده‌ترین و مؤثرترین ابزارها برای شناسایی سریع علائم سکته مغزی است. این روش شامل چهار مرحله است:

1. F – Face (صورت):

• از فرد بخواهید لبخند بزند.
• علامت مشکوک: اگر یک طرف صورت افتادگی داشته یا حالت طبیعی خود را از دست داده باشد (مثلاً یک گوشه دهان پایین‌تر باشد)، ممکن است نشان‌دهنده سکته مغزی باشد.

2. A – Arms (بازوها):

• از فرد بخواهید هر دو بازوی خود را بلند کند.
• علامت مشکوک: اگر یکی از بازوها نمی‌تواند بالا بیاید یا به طور غیرعادی پایین بیفتد، ممکن است نشانه ضعف عضلات یک طرف بدن باشد که ناشی از سکته است.

3. S – Speech (گفتار):

• از فرد بخواهید یک جمله ساده را تکرار کند، مثلاً: «امروز هوا آفتابی است».
• علامت مشکوک: اگر گفتار او نامفهوم، بریده‌بریده یا عجیب باشد، ممکن است نشانه‌ای از سکته مغزی باشد.

4. T – Time (زمان):

• اگر هر یک از علائم بالا وجود دارد، بلافاصله با اورژانس تماس بگیرید.
• درمان سکته مغزی به شدت به زمان بستگی دارد و اقدام سریع می‌تواند از آسیب‌های جدی به مغز جلوگیری کند.

علائم دیگر سکته مغزی که باید به آن‌ها توجه کنید:

1. ضعف یا بی‌حسی در یک طرف بدن:

• ممکن است فرد ناگهان نتواند یک سمت بدن خود را حرکت دهد یا حس کند.

2. اختلال بینایی:

• تاری دید یا از دست دادن بینایی در یک یا هر دو چشم ممکن است رخ دهد.

3. اختلال در تعادل یا هماهنگی:

• مشکلات ناگهانی در راه رفتن یا حفظ تعادل ممکن است نشانه سکته مغزی باشد.

4. سردرد شدید و ناگهانی:

• سردرد بسیار شدید که معمولاً با حالت تهوع یا استفراغ همراه است، به ویژه در سکته‌های هموراژیک شایع است.

5. سرگیجه و گیجی:

• فرد ممکن است احساس گیجی یا عدم تمرکز داشته باشد.

درمان سکته مغزی

درمان سکته مغزی بستگی به نوع سکته (ایسکمیک یا هموراژیک) و شدت آن دارد. هر چه سریع‌تر درمان شروع شود، شانس بازیابی عملکرد مغز و کاهش عوارض دائمی بیشتر خواهد بود. درمان‌های سکته مغزی به طور کلی شامل دارو، مداخلات جراحی و توان‌بخشی است.

1. استفاده از داروهای ضدلخته

در سکته‌های مغزی ایسکمیک که به علت انسداد رگ‌های مغزی به وجود می‌آیند، داروهای ضدلخته برای بازگرداندن جریان خون و جلوگیری از آسیب بیشتر به مغز مورد استفاده قرار می‌گیرند.

1.1 ترومبولیز (Thrombolysis):

• توضیح: استفاده از داروهایی مانند TPA (Activase) که لخته خون را تجزیه می‌کنند. این دارو باید ظرف سه تا چهار و نیم ساعت از شروع علائم سکته به بیمار داده شود.
• هدف: باز کردن رگ‌های مسدود شده و تأمین خون‌رسانی به مغز.

1.2 داروهای ضدلخته (Antiplatelet agents):

• دسته‌ها: داروهایی مانند آسپرین یا پلاویکس (Clopidogrel) برای جلوگیری از تشکیل لخته‌های جدید یا گسترش لخته‌های موجود. این داروها معمولاً پس از سکته ایسکمیک برای پیشگیری از سکته‌های بعدی تجویز می‌شوند.

1.3 داروهای رقیق‌کننده خون (Anticoagulants):

• داروهایی مانند وافارین یا داروهای جدید رقیق‌کننده خون (مانند ریواروکسبان) برای پیشگیری از تشکیل لخته‌های جدید، به ویژه در افرادی که دارای فیبریلاسیون دهلیزی یا سایر مشکلات قلبی هستند.

2. مداخلات جراحی (مانند ترومبکتومی)

در برخی موارد که درمان دارویی موثر نباشد یا بیمار در مدت زمان کوتاهی به درمان دارویی پاسخ ندهد، ممکن است نیاز به مداخلات جراحی وجود داشته باشد.

2.1 ترومبکتومی مکانیکی (Mechanical Thrombectomy):

• توضیح: در این روش، یک کاتتر از طریق شریان در کشاله ران وارد بدن می‌شود تا لخته خون را از داخل رگ‌های مغزی بردارد.
• هدف: باز کردن رگ‌های مسدود شده و بازگشت جریان خون به مغز. این روش معمولاً برای سکته‌های ایسکمیک حاد که در آن لخته خون در یکی از رگ‌های بزرگ مغزی وجود دارد، به کار می‌رود.
• زمان طلایی: بهترین زمان برای انجام ترومبکتومی شش ساعت از شروع علائم است، اما در بعضی موارد می‌تواند تا 24 ساعت نیز مؤثر باشد.

2.2 جراحی برای سکته‌های هموراژیک:

• عمل جراحی برای خونریزی مغزی: در صورتی که سکته مغزی به علت خونریزی در مغز باشد، جراحی برای حذف خون‌های جمع شده در مغز یا بستن رگ‌های خونریزی‌دهنده انجام می‌شود.
• جراحی برای آنوریسم: در صورت پاره شدن آنوریسم مغزی، ممکن است نیاز به جراحی برای توقف خونریزی باشد.

3. توان‌بخشی پس از سکته مغزی

توان‌بخشی و درمان‌های فیزیوتراپی نقش مهمی در بهبود عملکرد فرد پس از سکته مغزی دارند. در بسیاری از افراد، سکته مغزی باعث ناتوانی در حرکت، تکلم و سایر فعالیت‌های روزمره می‌شود. توان‌بخشی برای بازگرداندن توانایی‌های فردی و بهبود کیفیت زندگی ضروری است.

3.1 فیزیوتراپی (Physical Therapy):

• هدف: کمک به بازگرداندن قدرت و حرکت در اندام‌های آسیب‌دیده، به ویژه در ناحیه فلج یا ضعیف.
• روش‌ها: تمرین‌های تقویتی، حرکت‌های کششی و تقویت تعادل و هماهنگی.

3.2 گفتاردرمانی (Speech Therapy):

• هدف: کمک به بازگشت توانایی‌های زبانی و گفتاری، به ویژه اگر فرد دچار مشکلات تکلم و درک زبان شده باشد.
• روش‌ها: تمرینات برای تقویت تکلم، اصلاح گفتار بریده‌بریده و بهبود درک زبان.

3.3 کاردرمانی (Occupational Therapy):

• هدف: کمک به فرد برای انجام فعالیت‌های روزمره مانند حمام کردن، غذا خوردن، نوشتن و لباس پوشیدن.
• روش‌ها: تمرینات و استراتژی‌هایی برای بازگشت به زندگی مستقل و فعالیت‌های روزانه.

3.4 توان‌بخشی روانی:

• بسیاری از بیماران پس از سکته مغزی دچار افسردگی، اضطراب یا مشکلات روانی دیگر می‌شوند. مشاوره روان‌شناختی و درمان‌های روان‌پزشکی ممکن است برای بهبود وضعیت روانی و عاطفی بیمار لازم باشد.

3.5 توان‌بخشی شناختی:

• اگر سکته مغزی باعث مشکلات حافظه یا توجه شده باشد، ممکن است نیاز به تمرینات برای بهبود عملکرد شناختی مانند حافظه، توجه و حل مسائل باشد.

4. پیگیری و پیشگیری از سکته‌های بعدی

پس از درمان سکته مغزی، پیشگیری از سکته‌های آینده امری حیاتی است. به همین دلیل بیمار باید به طور منظم تحت مراقبت‌های پزشکی قرار گیرد:

• کنترل فشار خون: استفاده از داروها برای کنترل فشار خون بالا.
• کنترل قند خون: برای افرادی که دیابت دارند.
• تغذیه مناسب: رعایت رژیم غذایی سالم با کاهش مصرف چربی‌های اشباع شده و نمک.
• فعالیت بدنی منظم: ورزش منظم برای حفظ وزن سالم و تقویت سیستم قلبی-عروقی.
• قطع سیگار: پرهیز از سیگار کشیدن و استفاده از مواد مخدر.

نتیجه‌گیری

سکته مغزی یک وضعیت بحرانی است که شناخت علائم آن (مانند ضعف ناگهانی در یک طرف بدن یا اختلال تکلم) و اقدام سریع می‌تواند جان افراد را نجات دهد. درک انواع سکته (ایسکمیک و هموراژیک) و علل آن به پیشگیری و درمان بهتر کمک می‌کند. توجه به عوامل خطر و پیگیری منظم وضعیت سلامتی نیز می‌تواند احتمال بروز سکته را به حداقل برساند.